ساز زهی

بر اساس تعریف دهخدا ساز زهی عبارت است از به نوسان در آوردن یک سیم یا زه. این دسته از سازها در فرهنگ های مختلف بشری استفاده گسترده داشته و همچنان دارد. بسیاری از گونه های سازهای زهی در نقاط مختلف جهان در عین تفاوت، جنبه ‌های مشترک بسیاری دارند. در قدیم آلات موسیقی زهی را ذوات الاوتار می‌نامیدند. ذوات الاوتار دو نوع بوده است، یکی آن که همانند چنگ، قانون و سنتور برای هر صدایی یکی سیم روی ساز بسته می‌شده و انگشت را در روی آن رشته‌ ها نمی‌گذارده‌اند. نوع دوم مانند عود، رباب و تنبور آنهایی می باشند که انگشت‌های دست چپ روی تارها که هر یک را وتر می‌ گفتند، تکیه می‌کنند. تنبور قدیمی ‌ترین ساز زهی جهان است.
سازهای زهی یا زه‌ صداها (chordophones) جزو سازهایی می باشند که در آنها صدای دلخواه از لرزش زه یا تار یا سیم، معمولاً به واسطه زخمه زدن یا ضربه زدن یا کشیدن آرشه بر روی این زه‌ ها از ساز به وجود می آید.
به طور کلی سازهای زهی به دو دسته زخمه‌ای و مرکب تقسیم می گردند.
– سازهای زهی زخمه‌ای دسته‌ای از زه ‌صداها هستند که در آنها با زخمه زدن به وسیله انگشت یا مضراب بر عامل مرتعش ‌شونده صدا تولید می ‌شود.
– سازهای زهی مرکب خانواده‌ای از زه‌صداها است با محملی برای زه‌ ها و تشدید کننده ‌ای که جزء جدایی ‌ناپذیر ساز است.
سازهای زهی از نظر شیوه های نواختن به دسته های مختلفی تقسیم بندی می شوند.
زخمه ای: دسته ای که سیم به وسیله کشیدن یا زخمه زدن با انگشت یا مضراب تولید صوت می کند مانند : تار، سه تار، تنبور، گیتار، عود، رباب، دیوان، قانون و غیره که به آن ساز های زهی زخمه ای می گویند.
سازهای زهی زخمه ‌ای با روشی نواخته می‌شوند که در آن با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعش ‌شونده صدا تولید می ‌شود. بیشتر سازهای زهی زخمه ‌ای از خانواده بربط ‌ها هستند ازجمله گیتار، گیتار بیس، سی ‌تار، بالالایکا، بانجو، و ماندولین. علاوه بر سازهای زهی زخمه ‌ای، گاه در سازهای کمانه‌ای نیز به جای کمانه کشیدن، سیم‌ ها با انگشت سبابه کشیده می‌شوند که به این روش، اجرای زخمه ‌ای pizzicato یا plucked گفته می ‌شود. نوعی اجرای زخمه ‌ای که در آن از ناخن استفاده می‌شود زخمه ‌ای ناخنی finger nail pizzicato نامیده می ‌شود.

نوعی اجرای زخمه ‌ای که در آن زه با شدت به طرف بالا کشیده می ‌شود و در بازگشت به دسته ساز برخورد می‌کند زخمه ‌ای شلاقی snap pizzicato یا Bartók pizzicato نام دارد. نوعی از اجرای زخمه ‌ای نیز وجود دارد که با یکی از انگشتان دست چپ نواخته می‌شود و زخمه ‌ای دست چپ نام دارد. سُرِش زخمه‌ای نوعی اجرای زخمه ‌ای است که در آن هم‌ زمان با زخمه دست راست، دست چپ با حرکت بر دسته ساز به بالا و پایین سرانیده می‌ شود.
دسته ای که سیم به وسیله کشیدن آرشه، صوتی حاصل می کند. مانند کمانچه، قیچک، ویولن و غیره که به آن سازهای زهی آرشه ای گویند. دسته‌ای از سازهای زهی که زه‌ های آنها با استفاده از آرشه یا کمانه به صدا در می‌آید سازهای کمانه ‌ای نام دارند. عمل به صدا درآوردن زه‌ های سازهای کمانه‌ای با کمانه را کمانه‌ کشی می‌گویند. ویولن و کمانچه نمونه ‌ای از سازهای زهی کمانه‌ ای هستند. اگر حرکت کمانه از نوک به سمت پاشنه باشد به آن کمانه ‌کشی چپ و اگر حرکت کمانه از پاشنه به سمت نوک باشد به آن کمانه‌ کشی راست می‌گویند.

گاه به هنگام نواختن به جای زه کمانه از چوب کمانه استفاده می‌شود که به آن اجرای چوب‌کمانه‌ای col legno می‌گویند. اجرای چوب‌کمانه ‌ای به دو صورت زنشی battuto (با زدن چوب کمانه بر روی سیم ‌ها) یا کششی tratto (با کشیدن چوب کمانه بر روی سیم‌ ها) انجام می ‌شود. به هنگام نواختن، پس از گذری که به شکل زخمه ‌ای یا هر شیوه دیگری اجرا می ‌شود، برای برگشت به کمانه‌کشی دستوری به نوازندگان داده می‌شود. این دستور با واژه «باکمانه» coll’arco یا arco بیان می ‌شود.

انواع ساز زهی

زهی کوبشی: دسته ای که با کوبیدن به وسیله چکش مانندی بر روی سیم، صوتی از آن حاصل می شود مانند سنتور و … که به آن ساز های زهی کوبشی می گویند.
زهی شستی دار: دسته ای که کوبیدن چکش روی سیم، به وسیله ای مکانیکی انجام می گیرد. مانند پیانو که به آن سازهای زهی شستی دار گویند.
اجزای ساز
زه یا سیم (chord): رشته‌ای از جنس ‌های مختلف که در سازهای زهی بین دو نقطه ثابت می ‌شود و بر اثر ارتعاش، صوت موسیقایی ایجاد می کند.
صفحه زیر (back): قسمت زیرین یا پشتی جعبه صوتی سازهای زهی
خَرَک (bridge یا ponticello) : قطعه کوچکی که زه‌ ها را از صفحه صوتی بالاتر نگه می‌ دارد.
پاشنه (frog یا heel) : بخشی از کمانه سازهای زهی که در دست نوازنده قرار می ‌گیرد.
دکمه (button): قطعه کوچکی در انتهای سازهایی مانند ویلن که سیم ‌ها را به حالت کشیده نگه می‌ دارد.
گُل یا شبکه (rose): روزن‌ های صوتی، معمولاً به شکل گُل، که بر روی صفحه سازهای زهی، به‌ویژه خانواده بربط‌ها، ایجاد می‌شود تا بین هوای داخل جعبه صوتی و هوای خارج ساز ارتباط برقرار شود.
زخمه یا مضراب (plectrum, pick) : ابزاری که برای زخمه زدن به سازهای زهی به کار می ‌رود.

گیتار

گیتار در دسته سازهای زهی قرار دارد که با انگشت دست یا با کمک پیک نواخته می شود. گیتار یکی از پر فروش ترین سازها در جهان می باشد که به پیداش آن به کشور مصر بر میگرد و دارای انواع مختلفی می باشد. متناسب با نیاز خود میتوانید از گیتار کلاسیک، گیتار الکتریک، گیتار آکوستیک خریداری نمایید.

سیم گیتار نقش بسیار مهمی در صدای تولیدی را دارد. اگر گیتارهای قدیمی دارید ممکن است سیم گیتار مشکلات اینتونیشن و تیونینگ را ایجاد کند. سیم های تازه می تواند جان تازه به گیتار شما بدهد. بعضی از سیم ها دارای عمر بالاتری هستن به علت پوششی که دارند. مانع از انباشه شده روغن و کثیفی می شود.

سه تار

جزء پر طرفدارترین سازها می باشد که دارای صدای گرم می باشد. از سه سیم ساخته شده و سیم این ساز از جنس ابریشم و یا روده حیوانات بوده.

سنتور

این ساز برای اولین بار در ایران و بین النهرین تولید و ساخته شد. دارای ظاهری جعبه ای و به شکل ذوزنقه می باشد. همانطور که گفته شد، سنتور یکی از قدیمی ترین و مشهور ترین سازها می باشد که برای نواختن آن از دو قطعه چوب استفاده می شود که به آن مضراب گفته می شود که میان انگشت شست و اشاره گرفته می شود. این ساز دارای صدای بی نظیری می باشد. تارهای این ساز از جنس مس، فولاد و برج می باشد.

ساختار سازهای زهی
اكثر قريب به اتفاق سازهای زهی، زخمه ای تشكيل شده اند از يك شكم در ته ساز، يك گردن يا «دسته» محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ (كه جز ساز عود، اين قسمت «دستان» پرده بندي شده است)؛ و يك سر كه گوشي هاي كوك در آنجا قرار گرفته اند. سيم ها با تعداد مختلف در ته ساز (يا حوالي ته شكم) به طريقي ثابت و به موازات طول ساز، شكم و گردن را طي كرده، دور گوشي ها پيچيده مي شوند.
در برخي از سازهای زهی، شكم دو قسمتي است (تار و كمانچه و…) و گاه بر روي يك يا هر دو قسمت آن پوست كشيده شده كه غالباً از شكمبه گوسفند تهيه مي شود. برخي از اين سازهای زهی با انگشت و برخي با مضراب نواخته مي شود. شكل مضراب در سازهای زهی متفاوت است، گاه فلزي و گاه از جنس شاخ يا پلاستيك و بالاخره بعضي اوقات از پر مرغ است.

فهرست سازهای زهی
در ادامه فهرستی از سازهای زهی در موسیقی جهان و ایران ارائه شده است.
باغلاما، بالالایکا، بانجو، بربط، بم‌تار، بم‌ساز، بوزوکی، تار، تار آذربایجانی (۹ سیم)، تار باس، تنبور، چگور، چنگ، چونگیر، دولسیمر، دوتار، دیوان، سرود (ساز)، رباب، سلانه، سنتور، سنتور باس، سه تار، سی‌تار، شهتور، شورانگیز، صراحی، طنبوره عربی، قانون، قیچک، قاویز (زنبورک ترکمنی)، قوپوز، قیجاق (کمانچه ترکمنی)، کرشمه، کلاویکورد، کنترباس، کمانچه،گیتار، گیتار آکوستیک، گیتار الکتروآکوستیک، گیتار الکتریک، گیتار بیس، گیتار رزونانسی، گیتار فلامنکو، گیتار کلاسیک، لاعود، لوت، ماندولین، مراژ، ویولون، ویولون آلتو، ویولا، ویولا د آمور، ویولا داگامبا، ویولای باس، ویولن‌سل، هارپ، یوکه‌لیلی.
لازم به ذکر است که در طی مقاله های دیگری به معرفی تعدادی از سازهایی که در فهرست فوق آورده شده اند، پرداخته خواهد شد.